Nhìn cuộc sống như một phi hành gia: Góc nhìn khách quan từ xa

Tác giả của chương sách đó – Tiến sĩ Richard Garriott de Cayeux – đã ghi lại những suy nghĩ và cảm nhận của mình trong khoảng thời gian sống và làm việc trên quỹ đạo Trái Đất. Sau nhiều tháng ở Trạm Vũ trụ Quốc tế, ông và nhiều phi hành gia khác đã trải nghiệm một hiện tượng tâm lý thú vị, đó là “hiệu ứng toàn cảnh”.

Ở đó, các phi hành gia đứng ở vị trí “đủ gần” để nhìn thấy chi tiết Trái Đất, nhưng cũng “đủ xa” để nhận ra hành tinh của chúng ta nhỏ bé và mong manh thế nào giữa vũ trụ bao la. Từ khoảng cách ấy, họ trở nên ý thức sâu sắc hơn về dấu ấn của con người trên hành tinh này: những con đường cắt qua rừng Amazon, những khu rừng không còn màu xanh, những vùng đất bị khai phá. Và từ đó, họ càng yêu Trái Đất hơn, nhận thức rõ hơn về trách nhiệm bảo vệ môi trường và những mối liên kết mong manh giữa con người với nhau. 

Tác giả viết: “Nếu nhiều người có cơ hội nhìn Trái Đất từ không gian, chúng ta sẽ trân trọng hành tinh này hơn và đối xử tốt với nhau hơn.”

Đọc chương sách này, tôi cảm thấy rất đồng cảm. Dĩ nhiên, sự đồng cảm ấy không đến từ việc tôi đã từng đi vào không gian (tôi mong một ngày nào đó sẽ có cơ hội này – haha), mà từ bài học sâu sắc mà tác giả muốn truyền tải.

Để có cái nhìn khách quan, để thay đổi góc nhìn của bản thân, đôi khi ta cần bước ra khỏi môi trường quen thuộc và nhìn nó như một người quan sát. 

Chỉ khi làm vậy, ta mới có thể hiểu rõ hơn về thế giới xung quanh và cả chính mình. 

Câu chuyện này khiến tôi đặt ra câu hỏi: Vì sao bước ra khỏi môi trường quen thuộc lại quan trọng?

Thứ nhất, cũng giống như các phi hành gia, khi bước ra khỏi môi trường và hệ thống quen thuộc, ta sẽ có cơ hội nhìn thấy bức tranh toàn cảnh – rõ ràng và đầy đủ hơn.

Điều này giúp ta nhận ra rằng môi trường của mình chỉ là một phần rất nhỏ trong bức tranh lớn ấy. Và từ bức tranh lớn đó, ta có thể hiểu hơn về chính môi trường của mình.

Hãy tưởng tượng, nếu bạn là một chú mèo chỉ quanh quẩn trong nhà, có thể bạn sẽ không hình dung được ngôi nhà đó trông như thế nào, nếu không thử một lần bước ra và quan sát nó từ bên ngoài.

Tương tự, trong một mối quan hệ, nếu đối tác của bạn (giả sử bạn là nữ) là người gia trưởng, kiểm soát mọi thứ, bạn có thể quen với điều đó đến mức nghĩ rằng đàn ông ai cũng vậy. Bạn chấp nhận nó như một điều hiển nhiên.

Nhưng nếu bạn bước ra khỏi mối quan hệ ấy, gặp gỡ những người khác hoặc nhìn cách người khác yêu thương và tôn trọng nhau, bạn sẽ nhận ra rằng mối quan hệ trước kia chỉ là một điểm rất nhỏ trong vô vàn kiểu mối quan hệ khác. Điều này sẽ thay đổi cách bạn nhìn nhận bản thân và các mối quan hệ xung quanh.

Lớn lên ở một khu xóm nhỏ dành cho công nhân nhà máy thép ở Thái Nguyên, tôi từng nghĩ rằng những định kiến về phụ nữ không chồng con là điều bình thường ở mọi nơi. Ở môi trường đó, tôi chưa bao giờ tự hỏi vì sao mọi người lại có quan niệm như thế.

Nhưng khi có cơ hội đi học đại học ở Hà Nội, rồi du học ở Anh và Mỹ, tôi nhìn lại Thái Nguyên như một phần trong bức tranh lớn hơn. Tôi nhận ra rằng không phải nơi nào cũng giống nhau, và những quan niệm ở mỗi nơi khác biệt vì những lý do văn hóa, lịch sử, và xã hội riêng.

Bây giờ, khi dạy sinh viên Mỹ, tôi thường nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhìn vào bức tranh toàn cảnh. Tôi nhận thấy nhiều sinh viên, đặc biệt là các bạn không học chuyên ngành chính trị, thường chỉ tập trung vào hệ thống chính trị của Mỹ mà ít để ý đến những hệ thống khác trên thế giới.

Chẳng hạn, nhiều em nghĩ rằng việc người dân bầu trực tiếp người đứng đầu chính phủ (ở Mỹ là tổng thống) là điều hiển nhiên. Nhưng ở nhiều nước châu Âu theo chính thể đại nghị, người dân không bầu trực tiếp thủ tướng – người đứng đầu chính phủ. Thay vào đó, họ bầu các đại diện trong quốc hội, và đảng hoặc liên minh giành đa số ghế sẽ chọn thủ tướng.

Khi đặt hệ thống của Mỹ vào bức tranh lớn hơn, các em mới bắt đầu tự hỏi: “Vì sao hệ thống của mình lại khác? Điều này có ý nghĩa gì?” Quan trọng hơn, các em đã thảo luận rằng hệ thống chính trị của Mỹ chỉ là một trong nhiều lựa chọn. Điều này giúp các em nhận ra rằng, luôn tồn tại những lựa chọn thay thế – và đôi khi, những lựa chọn đó có thể phù hợp hơn trong các bối cảnh khác nhau.

Nhìn vào bức tranh tổng thể không chỉ giúp ta hiểu hơn về thế giới, mà còn cho ta cơ hội đặt câu hỏi về chính môi trường của mình. Đó là lúc ta bắt đầu hiểu sâu sắc hơn. 

Thứ hai, khi bước ra ngoài, ta thường có cái nhìn khách quan hơn về chính môi trường của mình.

Rất khó để nhìn nhận một cách khách quan khi bạn gắn bó quá lâu với một môi trường. Thứ nhất, cảm xúc có thể chi phối, khiến ta dễ biện hộ cho những điều chưa ổn thay vì đánh giá rõ ràng. Thứ hai, lợi ích cá nhân đôi khi khiến ta né tránh những đánh giá tiêu cực. Thứ ba, sự quen thuộc với các quy tắc và truyền thống có thể khiến ta không đặt câu hỏi, chấp nhận mọi thứ như điều hiển nhiên.

Trong nghiên cứu, đôi khi, việc đứng ngoài quan sát có lợi thế rất lớn.

Tôi cảm nhận rõ điều này khi làm nghiên cứu ở Malaysia vào mùa hè vừa rồi. Là một người quan sát đến từ bên ngoài, tôi không bị ràng buộc bởi cảm xúc hay lợi ích cá nhân (vì tôi không phải là công dân Malaysia, cũng không lớn lên ở đó). Điều này giúp tôi giữ được sự tò mò và trung lập khi tìm hiểu. Tôi muốn nhìn Malaysia đúng với thực tế của nó, thay vì áp đặt những kỳ vọng rằng Malaysia nên thế này hay thế khác.

Khi phỏng vấn người dân, tôi nhận ra rằng, nhiều người sống trong môi trường quen thuộc lâu đến mức coi những điều họ có là hiển nhiên. Ví dụ, khi tôi hỏi về sự hợp tác giữa các tổ chức, một người ngạc nhiên nói: “Ở đây, chúng tôi luôn hợp tác với nhau. Tôi chưa bao giờ nghĩ tại sao chúng tôi lại làm như vậy”.

Nhưng với tư cách là một người ngoài, tôi hiểu rằng đây không phải là điều hiển nhiên. Khi đặt Malaysia vào bức tranh tổng thể lớn hơn, tôi thấy rằng cách họ hợp tác là một đặc điểm riêng và nó phải được giải thích bởi một lý do cụ thể nào đó.

Tôi nhớ đến một người bạn Malaysia của mình. Khi viết luận án Tiến sĩ so sánh Malaysia và Indonesia, thầy hướng dẫn của bạn nhận xét rằng chương về Indonesia được viết rất tốt, chặt chẽ, nhưng chương về Malaysia thì “quá nhiều cảm xúc, thiếu tính khách quan, cần phải viết lại”.

Điều này cho thấy, ngay cả trong nghiên cứu, sự gắn bó cá nhân đôi khi cũng làm mờ đi khả năng đánh giá khách quan.

Vì thế, người nghiên cứu luôn phải phản tư và suy nghĩ về danh tính cũng như vị trí của mình trong môi trường mình nghiên cứu. Phản tư không chỉ giúp duy trì sự khách quan, mà còn là cách để nhận ra những định kiến tiềm ẩn, từ đó cải thiện chất lượng nghiên cứu cũng như góc nhìn của bản thân.

Bước ra ngoài không chỉ giúp ta nhìn rõ hơn về thế giới, mà còn cho phép ta đánh giá lại chính môi trường của mình.

Ta bắt đầu đặt câu hỏi: “Tại sao môi trường của mình lại như thế? Điều này có điểm gì giống và khác với các nơi khác? Và điều đó có ý nghĩa gì?” Chính những câu hỏi đó sẽ giúp ta hiểu rõ hơn, không chỉ về môi trường mình sống, mà còn về chính bản thân mình.

Thứ ba, bước ra ngoài môi trường khiến ta khiêm tốn hơn. 

Nếu chỉ biết đến môi trường của mình, ta dễ nghĩ rằng nó đặc biệt, nó là nhất, nó là trung tâm. Nhưng khi đi ra ngoài, ta sẽ nhận ra rằng, nó có thể chỉ là một chấm nhỏ trên bức tranh tổng thể. Và không phải lúc nào nó cũng tuyệt vời như ta nghĩ.

Điều này đôi khi có thể làm ta khó chịu – bởi không ai muốn nghĩ rằng mình hay môi trường của mình không đặc biệt. Nhưng chính sự khó chịu đó sẽ dạy ta về sự khiêm tốn.

Viết đến đây, tôi nhớ lại một kỷ niệm khá hài hước thời trẻ. Phải thú thật, khi mới tốt nghiệp Đại học, tôi từng nghĩ mình khá… giỏi. Haha. Học cấp 3 trường Chuyên, Đại học cũng ổn, nên tôi tự tin rằng mình giỏi. 

Nhưng rồi khi đi làm, đi du học, và bây giờ là đi dạy, tôi nhận ra mình chỉ là một cá nhân rất nhỏ bé trong một thế giới rộng lớn. Càng ra ngoài, càng gặp gỡ nhiều người tài năng và học hỏi từ họ, tôi càng thấy mình cần phải khiêm tốn hơn.

Sự khiêm tốn không làm ta nhỏ bé, mà giúp ta nhìn thế giới rộng lớn hơn, nhận ra rằng mình luôn có thể học hỏi và phát triển. Nó nhắc ta rằng, mỗi bước ra ngoài không chỉ là cơ hội để khám phá, mà còn là một lời nhắc nhở: ta không phải là trung tâm của vũ trụ, nhưng ta luôn có thể tìm thấy vị trí ý nghĩa của mình trong đó.

Thông điệp của bài viết này là: hãy thử dũng cảm bước ra ngoài môi trường của mình – gia đình, công ty, cộng đồng, thành phố, hay đất nước. Hãy thử đặt nó vào bức tranh tổng thể lớn hơn và nhìn nó với con mắt của một người quan sát, thay vì là một thành viên trong môi trường ấy. 

Và nếu bạn đang muốn xây dựng cho mình một góc nhìn khách quan hơn, hãy thử “bước ra ngoài không gian” như các phi hành gia.

Tất nhiên, không phải ai cũng có cơ hội rời khỏi môi trường của mình, nhưng đôi khi, chỉ cần lùi lại một bước và cố gắng nhìn mọi thứ từ góc độ của một người quan sát – như một phi hành gia đang quan sát Trái Đất từ trên cao – bạn sẽ thấy thế giới thật khác.

Cảm ơn bạn đã ghé đọc!